Psikolojide “Çift Kişilik” Nedir? Popüler Miti Sarsan Cesur Bir Okuma
Sert bir yerden başlayacağım: “Çift kişilik” dediğimiz şey, çoğu zaman tembelleşmiş popüler kültürün icadı. Evet, gerçek bir psikiyatrik olgudan —Disosiyatif Kimlik Bozukluğu’ndan (DKB)— söz ediyoruz; ama onu iki karakterli bir dramaya indirgemek hem bilimsel olarak cılız hem de etik açıdan sorunlu. İtirazım net: Klişeleri değil, kanıtı konuşalım.
Terimin Kendisi Sorunlu: “Çift” Değil, “Dissosiyatif”
“Çift kişilik” ifadesi, sanki insan zihni iki eşit parçaya bölünmüş gibi bir yanılsama yaratır. Oysa DKB, öznel süreklilikte kopmalar, zaman-mekân boşlukları, kimlik durumları arasında geçişler ve hatırlamada yırtılmalarla seyreder. Sayı çoğu kez “iki”yle sınırlı değildir; asıl mesele de sayı değil, kimlik sürekliliğinin dissosiyatif olarak bozulmasıdır. Üstelik popüler dil, DKB’yi şizofreniyle karıştırır: Şizofrenide mesele kimlikten çok düşünce içeriği ve algı bozulmalarıdır; dissosiyasyonsa benlik sürekliliğine dairdir. Kavramları karıştırdığımız anda, hem anlayışı hem de insanları yaralarız.
Romantizasyonun Bedeli: Medya Miti, Bilimsel Titizlik
Sinema ve diziler, DKB’yi “içimizdeki canavar” olarak sunmayı sever: Ani kişilik değişimleri, melodram, gizem… İzleyici büyülenir; gerçek kişiler ise gölgede kalır. Bu romantizasyon, iki tehlike doğurur: (1) DKB’nin sanki herkeste bir “ikinci ben” varmış gibi yaygınlaştırılması, (2) damgalamanın artması. İnsanları “tehlikeli” ya da “manipülatif” diye etiketlemek kadar kolay, bir o kadar da yanlıştır. Bilimsel literatürde tartışmalar elbette var; ama tartışma, karakter yaratmak için değil, kuram ve ölçüm araçlarını güçlendirmek içindir.
Zayıf Noktalar ve Çetin Tartışmalar
DKB’nin etrafındaki eleştiriye açık alanları görmezden gelmek, sağlıklı bir tartışmayı boğar. Tam tersine, zayıf noktaları ciddiyetle masaya yatırmak gerekir:
- Tanı Güvenirliği: Klinik ölçütler zamanla rafine edilse de, uygulayıcılar arası tutarlılık hâlâ kritik bir sınavdır. Semptom anlatısı ile gözlemin ayrıştığı durumlarda tanı, yorum payı içerir.
- Kültürel Çerçeve: Dissosiyasyonun ifade biçimleri kültürden kültüre değişir. Bazı toplumlarda trans benzeri durumlar kültürel olarak meşrulaşırken, başka yerlerde patolojik sayılabilir. “Hastalık mı, kültürel ifade mi?” sorusu basit bir evet-hayırla yanıtlanamaz.
- İatrojenik Tartışma: Önerici terapötik tekniklerin, semptomları istemeden güçlendirebileceği iddiası ciddi bir uyarıdır. Terapi, merakı disiplinle dengelemeyi; hatırlama süreçlerinde etik frenlere basmayı gerektirir.
- Travma Anlatısının Kapsamı: DKB çoğu çalışmada ağır ve tekrarlayan çocukluk travmalarıyla ilişkilendirilir. Ancak travma anlatısının tek açıklayıcı değişken haline gelmesi, biyolojik yatkınlıkları, bağlanma örüntülerini ve bilişsel süreçleri perdeleyebilir.
- Adli Alanın Sisleri: Mahkeme salonlarında DKB; sorumluluk, niyet ve cezai ehliyet tartışmalarını bulanıklaştırabilir. Burada etik, klinik ve hukuki bilgi aynı masaya oturmak zorundadır.
“Çift Kişilik” Anlatısı Neyi Kaçırıyor?
Klişe söylem üç şeyi ıskalıyor. Birincisi, süreklilik meselesi: DKB’yi anlamak, kişinin günlük yaşamında sürekliliği nasıl sağladığını —ya da sağlayamadığını— izlemekten geçer. İkincisi, bilişsel yük: Bellek yırtıkları ve zaman kayıpları, “iki kişilik” şöleninin aksine, kaotik ve yorucudur. Üçüncüsü, ilişkisel bağlam: Dissosiyasyon, çoğu kez ilişkisel tetikleyicilerle canlanır; tek başına “iç savaş” anlatısı, çevresel dinamikleri görünmez kılar.
Provokatif Sorular: Tartışmayı Açalım
- “Çift kişilik” dili, gerçeği basitleştirip damgayı mı besliyor?
- DKB tanısı, kültürler arası çevirisi zor bir kavram mı; yoksa evrensel bir fenomen mi?
- Terapötik teknikler, istemeden semptom örgüsünü güçlendirebilir mi?
- Medya temsilini etik bir çerçeveye oturtmanın sorumluluğu kimde?
- Hukuki alanda DKB söylemi, adaleti bulanıklaştırıyor mu yoksa derinleştiriyor mu?
Eleştirinin Amacı: İnkâr Değil, İnce Ayar
Bu eleştiri, DKB’nin varlığını inkâr etmek için değil; onu karikatürlerden kurtarmak için. İnce ayarı üç başlıkta özetlemek mümkün: dil (“çift kişilik” yerine dissosiyasyon odaklı, damgalamayan bir dil), kanıt (ölçüm araçları, uzunlamasına çalışmalar, kültürler arası karşılaştırmalar) ve etik (önerici tekniklerden kaçınan, güçlendirici ve ilişkisel bir yaklaşım).
Klişeler kolaydır, bilim zor. Ama zoru seçmeden hem insanları hem kavramları koruyamayız. DKB’yi magazinden çekip bilimsel zemine koyarsak; ne travmayı fetişleştiririz ne de insanları yalnız bırakırız. Asıl cesaret, popüler hikâyeyi değil, karmaşık gerçeği savunmaktır.
Sonuç Yerine: Klişeleri Değil, Kanıtı Savunalım
“Psikolojide çift kişilik nedir?” sorusu, duygusal olarak cazip bir anlatıya çağırsa da, cevabı disiplinli ve çok katmanlıdır. DKB’yi iki kişilikli bir drama olarak değil; benlik sürekliliğinde dissosiyatif kopmaların klinik örgüsü olarak düşünelim. Medya, klinik ve hukuk aynı masada buluşmadıkça; dilimizi rafine etmedikçe; kültür-etik-kanıt üçgenini güçlendirmedikçe tartışma, gürültünün içinde kaybolur. Şimdi söz sizde: Sizce “çift kişilik” dili, anlayışı mı genişletiyor yoksa hakikati mi daraltıyor? Yorumlarda itiraz edin, sorgulayın, çoğaltın.